มะดัน มะกรูด

พืชขสมุนไพร กลุ่มยาขับเสมหะ แก้ไอ
มักมีรสชุ่มคอ และมีส่วนประกอบของวิตามินต่างๆ โดยเฉพาะวิตามินซีมีสูง ช่วยบลรรเทาอาการไอ ขับเสมหะและรักษาอาการหวัดได้อีกด้วย

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้ต้นใบเดี่ยวเกิดขึ้นบนดินดอกเดี่ยว มียางสีเหลือง ใบรูปไข่กลับปลายแหลม แผ่นใบหนากรอบ ดอกแยกเพศ (อาจแยกเพศร่วมต้น หรือแยกเพศแยกต้นก็ได้) ขนาดเล็ก กลีบดอกมีสีเหลืองส้มหรือชมพูอ่อน ผลเป็นรูปกระสวย เมล็ดเป็นพูยาว มีรสเปรี้ยวจัด

มะดัน

ชื่อที่ใช้เรียก "มะดัน" ( Garcinia schomburgkiana Pierre )

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบ : เป็นยาดองเปรี้ยวเค็ม และปรุงเป็นยาต้ม รับประทานแก้กระษัย แก้ระดูเสีย ขับฟอกโลหิต เป็นยาระบายอ่อนๆ เป็นยาสกัดเสมหะในลำคอได้ดี
ผล : มีรสเปรี้ยวและมีวิตามิน ซี สูง ใช้แต่งรสอาหาร

มะกรูด

ชื่อที่ใช้เรียก "มะกรูด" ( Citrus hystrix DC. )

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้ต้นใบเดี่ยวเกิดขึ้นบนดินดอกมีลักษณะเป็นช่อ ลำต้นเกลี้ยงเกลา กิ่งก้านมีหนามที่มีเนื้อไม้แหลม ใบแบ่งเป็นสองช่วง ช่วงโคนใบเกิดจากก้านใบแผ่ออกดูคล้ายใบ และส่วนปลายคือใบที่แท้จริง มีกลิ่นหอมฉุนจากน้ำมันหอมระเหย (volatile oil) ดอกออกที่ปลายกิ่ง ดอกย่อยสีขาวมีกลิ่นหอม ผลกลมผิวหนาขรุขระ

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ราก : ต้มดื่มกระทุ้งพิษ แก้ฝีภายในและแก้เสมหะ
ใบ : มีน้ำมันหอมระเหย ใช้ทำเครื่องแกงและใช้แต่งประกอบอาหาร
ผล : นำมาเผาไฟพอไหม้คั้นเอาน้ำใช้สระผม
ผิวจากลูก : ปรุงเป็นยาขับลมในลำไส้ แก้แน่นจุกเสียด

มะขามป้อม เถาย่านาง (สมุนไพรพิกัดไทย)

พืชสมุนไพรพิกัดไทย
พิกัดไทยนั้นหมายถึง เป็นการกล่าวถึงการปรุงยาสมุนไพร ที่มีการใช้ส่วนผสมหลายชนิด และมักจะมีการระบุเป็นสูตรยาไว้ แล้วคำว่าสมุนไพรพิกัดไทยนั้น ก็จะหมายถึง สมุนไพรที่ใช้ในการปรุงยานั่นเอง

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้ต้นใบประกอบแบบขนนกเกิดขึ้นบนดินดอกมีลักษณะเป็นช่อ ใบดูผิวเผินจะคล้ายต้นมะขาม ดอกย่อยมีสีขาว ผลเป็นลูกกลมมีเนื้อเป็น 3 พลู รับประทานได้

มะขามป้อม

ชื่อที่ใช้เรียก "มะขามป้อม" ( Phyllanthus emblica L. )

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
น้ำคั้นจากผล : รับประทานแก้ท้องเสีย ขับปัสสะวะ หยอดตารักษาเยื่อตาอักเสบ
ผล : แก้ไอ ขับเสมหะ ทำให้ชุ่มคอ นำมาแช่อิ่มทานช่วยให้ชุ่มคอ

เถาย่านาง

ชื่อที่ใช้เรียก "เถาย่านาง" ( Tiliacora triandra (Colebr.) Diels )

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้เลื้อยใบเดี่ยวเกิดขึ้นบนดินดอกมีลักษณะเป็นช่อ เถาสีเขียวสด ดอกย่อยขนาดเล็กมีสีเหลือง ผลรูปร่างกลมเกลี้ยงเป็นพวง สุกสีแดง

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
รากแห้ง : ต้มกับน้ำดื่ม แก้ไข้ทุกชนิด เป็นยาจับกระทุ้งพิษได้ดี

พริกไทย กะเพรา (สมุนไพรพิกัดไทย)

พืชสมุนไพรพิกัดไทย
พิกัดไทยนั้นหมายถึง เป็นการกล่าวถึงการปรุงยาสมุนไพร ที่มีการใช้ส่วนผสมหลายชนิด และมักจะมีการระบุเป็นสูตรยาไว้ แล้วคำว่าสมุนไพรพิกัดไทยนั้น ก็จะหมายถึง สมุนไพรที่ใช้ในการปรุงยานั่นเอง

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้เลื้อยใบเดี่ยวเกิดขึ้นบนดินดอกมีลักษณะเป็นช่อ ใบรูปสามเหลี่ยม โคนใบเว้า มีรากเกิดตามข้อเล็กน้อย ดอกออกตามข้อ ผลเป็นเม็ดกลม

พริกไทย

ชื่อที่ใช้เรียก "พริกไทย" (Piper nigrum L.)

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบ : แก้ลมจุกเสียด
ผล : ผลที่ยังไม่สุกนำมาเป็นเครื่องเทศประกอบอาหาร เช่น แกงป่า
เมล็ด : ขับลม ขับเสมหะ บำรุงธาตุ ตากแห้งได้พริกไทยดำ แต่ถ้านำไปแช่จนเปลือกเน่าแล้วขัดผิวจะได้เป็นพริกไทยขาว
ดอก : คั้นน้ำใช้หยอดตาแก้ตาแดง

ชื่อที่ใช้เรียก "กะเพรา" ( Ocimum sanctum L. )

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นพืชล้มลุกใบเดี่ยวเกิดขึ้นบนดินดอกมีลักษณะเป็นช่อ ใบมีขนปกคลุมทุกส่วน ขอบใบหยักเล็กน้อย มีกลิ่นฉุน ดอกออกที่ปลายยอด

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบและยอดทั้งสดและแห้ง : แก้อาการท้องอืด ท้องเฟ้อ ปวดท้อง แก้อาการคลื่นไส้อาเจียน ใช้ประกอบอาหาร เช่น ผัดกระเพรา แกงป่า เป็นต้น
ใบและยอดทั้งสดและแห้ง : ใช้ขยี้กับปูนแดงทาท้องแก้อาการท้องอืด ท้องเฟ้อ ปวดท้อง แก้อาการคลื่นไส้อาเจียน
ราก : แก้ไข้ รักษาโรคหนองใน
เมล็ด : มีเมือก (mucilage) เป็นยาหล่อลื่นคล้ายกับแมงลักและโหระพา

ลั่นทม มะขาม

พืชสมุนไพร กลุ่มยาถ่าย
มีสรรพคุณเป็นยาระบาย ซึ่งต้องศึกษาให้ดีก่อนใช้เพราะบางชนิดเป็นยาระบายอ่อนๆ แต่บางชนิดนั้นถ้าใช้ไม่ถูกต้องอาจเกิดอาการถ่ายที่รุนแรงได้

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้ต้นใบเดี่ยวขึ้นบนดินดอกเป็นช่อ มีเนื้อไม้ ทุกส่วนมียางขาว ใบรูปไข่กลับปลายใบแหลม เส้นใบย่อยรวมกันที่ขอบใบ แผ่นใบหนาเป็นมัน ดอกย่อยมี 5 กลีบล กลีบดอกรูปไข่กลับเรียงซ้อนเหลื่อมกัน คล้ายกังหัน สีกลีบดอกสีขาว โคนกลีบสีเหลืองอ่อน

ลั่นทม

ชื่อที่ใช้เรียก "ลั่นทม" (Plumeria obtusa L. )

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เปลือกราก : ปรุงยาใช้เป็นยาถ่าย แก้โรคไขข้ออักเสบ
ใบ : ลนไฟให้ความร้อนพอกแก้ปวดบวม ชงน้ำร้อนใช้รักษาโรคหืด

มะขาม

ชื่อที่ใช้เรียก "มะขาม" ( Tamarindus induca L. )

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้ต้นใบประกอบแบบขนนกเกิดขึ้นบนดินดอกเป็นช่อ เป็นไม้โตช้า อายุยืน ใบย่อยรูปขอบขนาน ดอกย่อยมีขนาดเล็ก กลีบดอกสีเหลืองปนจุดแดง ฝักกลมแบนโค้งคล้ายคียว เนื้อในฝักมีรสเปรี้ยว

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
เนื้อในฝัก : รับประทานเป็นยาระบาย
เปลือกต้น : เป็นยาฝาดสมาน แก้ไข้
ใบ : ต้มกับน้ำ แก้ไข้ แก้บิด ขับพยาธิในเด็ก
เมล็ด : มี tannin แก้ท้องเสียเรื้อรัง

คูน ขี้เหล็ก

พืชสมุนไพร กลุ่มยาถ่าย
มีสรรพคุณเป็นยาระบาย ซึ่งต้องศึกษาให้ดีก่อนใช้เพราะบางชนิดเป็นยาระบายอ่อนๆ แต่บางชนิดนั้นถ้าใช้ไม่ถูกต้องอาจเกิดอาการถ่ายที่รุนแรงได้

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้ต้นใบประกอบแบบขนนกเกิดขึ้นบนดินดอกเป็นช่อ ใบย่อยรูปไข่ปลายแหลม ดอกออกจากลำต้น ช่อดอกห้อยลง ดอกย่อยมีกลีบดอกสีเหลืองสวยงสมมาก (เป็นต้นไม้ประจำชาติไทย) ผลเป็นฝักกลมยาวเป็นข้อๆ ฝักแก่มีสีดำ

ต้นคูณ

ชื่อที่ใช้เรียก "ราชพฤกษ์" (Cassia fistula L.)

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ใบ : รับประทานช่วยในการเป็นยาระบาย
เนื้อในฝัก : รับประทานเป็นยาถ่าย ปลอดภัยแม้ใช้กับเด็กและคนท้อง
เมล็ด: เป็นยาระบาย และทำให้คลื่นไส้
ราก : ฆ่าเชื้อคุดทะราด

ขี้เหล็ก

ชื่อที่ใช้เรียก "ขี้เหล็ก" (Senna siamea Lam. Irwin & Barneby)

ลักษณะพฤกษศาสตร์
เป็นไม้ต้นใบประกอบแบบขนนกเกิดขึ้นบนดินดอกเป็นช่อ ใบย่อยรูปรี ดอกออกที่ปลายกิ่ง ดอกย่อยมีกลีบดอกสีเหลือง ฝักแบนยาวเป็นข้อๆ

สรรพคุณและส่วนที่นำมาใช้เป็นยา
ดอก ยอดอ่อน : ใช้ปรุงอาหาร เช่น แกงขี้เหล็ก
แก่น เปลือก : ต้มดื่มเป็นยาระบาย
ใบและดอก : รับประทานเป็นยาทำให้หลับสบาย