ส่วนต่างๆของพืชที่นำมาใช้เป็นยาสมุนไพร
ราก ได้แก่ ส่วนที่ทำหน้าที่ในการหาอาหารค้ำจุนลำต้น แต่ในพืชหลายชนิดนั้นเกิดการปรับตัว พัฒนาโครงสร้างของรากให้มีหน้าที่ พิเศษต่างๆ หนึ่งในนั้นคือ การเป็นรากสะสมอาหาร ทำหน้าที่สะสมสารอาหารต่างๆ ที่ต้นพืชผลิตได้ และส่วนนี้เองที่ถูกนำมาใช้ในการปรุงยาสมุนไพร ในที่นี้จะยกตัวอย่างเพื่อให้เกิดความเข้าใจมากขึ้น เช่น หนอนตายอยาก กระชาย เป็นต้น
 |
| พืชสมุนไพรไทย (Thai Herbs) |
ลำต้น ได้แก่ ส่วนที่อยู่เหนือดินที่พืชใช้เป็นแกนหลักให้สามารถยืนตั้งอยู่ได้ อาจจะเป็นต้นไม้ที่เป็นเถาเลื้อย ทอดนอน ตั้งตรง หรือบางต้นอาจมีเนื้อไม้แข็งแรง ขณะที่บางต้นเป็นไม้ล้มลุก อ่อนนิ่ม ขึ้นกับพืชอื่นๆไป เวลานำมาใช้เราก็มักจะนำลำต้นของพืชสมุนไพรมาฝานให้เป็นแว่นๆ แผ่นบางๆ ก่อนที่จะนำไปใช้ เช่น ขมิ้นต้น สะเดา ม้ากระทืบโลง บอระเพ็ด เป็นต้น
ใบ เป็นส่วนที่นิยมนำมาใช้ทำเป็นยาสมุนไพรมากที่สุดอีกส่วนหนึ่ง หลายชนิดใช้ยอดอ่อน ใบอ่อนมาปรุงเป็นอาหาร ก็ถือว่าเป็นการกินอาหารให้มีคุณสมบัติเป็นยาไปในตัว โดยใบของพืชที่นำมาทำเป็นยาได้นั้นมีมากมายหลายชนิด เช่น ฟ้าทะลาย พลู ฝรั่ง เตยหอม สะเดา ตำลึง เป็นต้น
ดอก เป็นส่วนที่พืชสร้างขึ้นมาเพื่อใช้ในการสืบพันธุ์ และมีช่วงเวลาบานหรือออกดอกแตกต่างกัน พืชหลายชนิดออกดอกเพียงปีละครั้งเท่านั้น จึงต้องเก็บยาสมุนไพรในรูปแบบอื่นๆ เช่น อบแห้ง เป็นต้น ส่วนการนำไปใช้นั้น อาจแบ่งย่อยได้อีก เช่น ส่วนของกลีบดอก เกสร หรือในบางชนิดที่สามารถใช้ได้ทั้งดอก แต่ต้องเก็บดอกตูมหรือดอกบาน เป็นต้น ตัวอย่างของพืชสมุนไพรที่ใช้ส่วนของดอกมาปรุงเป็นยา ได้แก่ คำฝอย ดอกบัว มะลิ กุหลาบ จำปี จำปา (ไม้ดอกหอม) เป็นต้น
ผล ได้แก่ ส่วนที่เกิดจากดอกที่ได้รับการผสมและเจริญเติบโตจนเป็นผล โดยส่วนใหญ่แล้ว ผลแก่จะเป็นผลที่ถูกนำมาใช้ทำเป็นยา ซึ่งวคุณภาพของยาสมุนไพรนั้นจะขึ้นกับความสมบูรณ์และอายุของผลด้วย ตำราต่างๆ จึงระบุไว้อย่างชัดเจนถึงอายุของผลที่จะนำมาใช้ และเราก็จะต้องปฏิบัติตามอย่างเคร่งครัด ตัวอย่างสมุนไพรที่ใช้ผล เช่น มะขามป้อม มะขาม กระเจี๊ยบแดง มะเฟือง มะเกลือ เป็นต้น
เมล็ด เมื่อแกะส่วนของผลออกเราก็จะพบส่วนที่เรียกว่า เมล็ด ซึ่งซ่อนอยู่ภายในได้ไม่ยากนัก สำหรับเมล็ดนั้น มนุษย์เรานำมาใช้กันอย่างแพร่หลาย เพราะเชื่อกันว่าภายในเมล็ดนั้น พืชได้มีการสะสมสารสำคัญต่างๆ เอาไว้เพื่อปกป้องและส่งเสริมให้ต้นอ่อนที่อยู่ภายในอยู่รอดได้เป็นระยะเวลานาน โดยเฉพาะในตำราจีนมักมีความเชื่อว่า ผู้ที่กำลังอ่อนเพลียในระยะพักฟื้นหากได้รับประทานเมล็ดพืชที่กำลังงอก เช่น ถั่วงอกเข้าไป จะทำให้ได้รับพลังจนหายวันหายคืนในที่สุด แต่ถ้ามองในอีกด้านหนึ่งที่ส่วนของเมล็ดมีอายุการเก็บรักษาโดยที่ยังมีชีวิตอยู่ด้วยได้ยาวนาน ก็หมายถึงการคงคุณสมบัติการเป็นยาสมุนไพรไว้ได้อย่างดีนั่นเอง
เหง้าหรือหัว ยังมีพืชอีกกลุ่มหนึ่งที่มีส่วนที่อยู่ใต้ดิน แต่ไม่ใช่ราก ที่จริงแล้วมันคือ ส่วนของลำต้นที่เรียกว่าเหง้าหรือหัวนั่นเอง มักพบได้กับพืชในกลุ่มขิง ข่า ไพล ส่วนของเหง้านี้มักมีน้ำมันหอมระเหยในหลายชนิด
